परिचय

नेपालमा राजपुत समुदाय — जसलाई ऐतिहासिक रूपमा “राजपुत्र” भनेर चिनिन्थ्यो — को योगदान पुरातन कालदेखि नै उल्लेखनीय रहँदै आएको छ। लिच्छविकालका (शिलालेखहरू) मा राजपुत्रहरूको उल्लेख, मल्ल वंशका सिंह उपनामधारी राजा, पश्चिम नेपालको बाइस–चौबिस राज्यमा शासन गर्ने राजपुतहरू, र गोरखाका शाह वंशजहरूको चित्तौर मूल दाबी — यी सबैले प्रमाणित गर्छन् कि राजपुत समुदाय नेपालमा सधैं शक्तिशाली, निर्णायक, र शासकीय भूमिकामा रहेका थिए।

तर २०४६ सालपछि स्थापित प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाले नयाँ राजनीतिक समीकरण जन्मायो, जसमा राजपुत समुदायको उपस्थिति झनै घट्दो क्रममा देखियो।

जनसंख्या र भौगोलिक वितरण

राजपुत समुदाय सानो संख्यामा भए पनि, उनीहरूको नेपालभर विभिन्न भूभागमा बसोबास छ। सन् २०११ को जनगणनाअनुसार, मधेश/तराईमा आफूलाई राजपुत भनेर चिनाउनेको संख्या झन्डै ४२ हजार थियो।

राजपुतहरू विशेषगरी तराई (सप्तरी, सिरहा, धनुषा, महोत्तरी, बारा, रौतहट, कैलाली), पश्चिम नेपाल (डोटी, डडेल्धुरा, अछाम, बझाङ, सल्यान, जुम्ला), र काठमाडौँ उपत्यकामा (चथरिय/ठाकुर नेवारहरू) बसोबास गर्छन्।

काठमाडौं उपत्यकाका मल्लकालीन राजपुत मूलका क्षेत्री हरू — जसमा मल्ल, सिंह, प्रधान, प्रधानाङ्ग, राजभण्डारी, अमात्य, राठौर, चौहान, रावल आदि थर छन् — अहिले पनि आफूलाई क्षत्रियको रूपमा चिनाउँछन्।

गोरखाका शाह वंश, थकुरीहरू, विक, बस्न्यात, पाण्डे, राणाहरू पनि चित्तौरका राजपुत वंशबाट आएको दाबी गर्दछन्।

इतिहासको गौरव तर वर्तमानको हाशियाकरण

इतिहासमा राजपुत समुदाय नेपालमा राजा, दरबारिया, सेनापति, मन्त्री, भारदार र शासकको रूपमा देखिन्थे। तर हालको अवस्था यस्तो छ जहाँ उनीहरू राजनैतिक रूपमा लगभग अदृश्य छन्। वर्तमान संसदमा राजपुत मूलका सांसद उँगलामा गन्न सकिने छन्।

राजा बन्ने जातिले आज सामान्य कर्मचारी बन्न संघर्ष गर्नुपरेको विडम्बनापूर्ण यथार्थ हो।

किन छैनन् राजपुतहरू ठूला पदमा?

१. जनसंख्याको आधारमा छरिएको अवस्था
राजपुत समुदाय साना समूहमा विभाजित छन् — मधेशी राजपुत, क्षेत्री/ठाकुर नेवार, पहाडी थकुरीहरू। यीबीच आपसी संगठन छैन, साझा आवाज छैन। जसले गर्दा राजनीतिक दबाब निर्माण हुन सकेको छैन।

२. दलहरूको प्राथमिकतामा नपर्नु
ठूला राजनीतिक दलहरू सामुदायिक वा वर्गीय लाभका आधारमा उम्मेदवार छनोट गर्छन्। राजपुतहरू ‘उच्च जाति’ को समूहमा वर्गीकृत भएकाले आरक्षण पनि पाउँदैनन्, न कुनै दलको प्राथमिकता।

३. नेतृत्व उत्पादनमा कमजोरी
राजपुतहरू प्रशासन, चिकित्सा, सेना, सुरक्षा क्षेत्रमा अगाडि भए पनि राजनीतिक नेतृत्व उत्पादनमा पछि परेका छन्। यो नेतृत्वको अभावले समुदायलाई प्रतिनिधित्वहीन बनाएको छ।

४. इतिहासमा बाँधिएर वर्तमान बिर्सनु
राजपुत समुदाय गौरवशाली इतिहासमा रमाएर वर्तमानको चुनौती चिन्न चुकेका छन्। संगठित, सक्रिय र आवाज बुलन्द गर्न नसक्दा अवसर गुमाएका छन्।

अब के गर्न सकिन्छ?

एकता र साझा संगठन निर्माण गर्नु आवश्यक छ-
राजपुत समुदाय — चाहे तराईका होउन्, काठमाडौंका चथरिय होउन्, वा पहाडका थकुरी — सबै मिलेर साझा संगठन बनाउनुपर्छ जसले राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक मुद्दामा संयुक्त आवाज उठाउन सकोस्।

युवाहरू राजनीतिमा आउनुपर्छ -
राजपुत युवाहरू राजनीतिमा प्रवेश गरी निर्णय प्रक्रियामा पुग्नुपर्छ।

इतिहासलाई वर्तमानसँग जोडेर रणनीति बनाउनुपर्छ -
इतिहासमाथि गर्व गर्नु ठीक हो, तर वर्तमान सिर्जना गर्न संघर्ष, रणनीति र नेतृत्व विकास जरुरी छ।

निष्कर्ष

नेपालमा राजपुत समुदायले इतिहास बनायो — दरबार बनायो, शासन गर्‍यो, नियम बनायो, युद्ध जित्यो।
तर आज उनीहरू किन हाशियामा छन्?

यो प्रश्न केवल समाजलाई होइन, स्वयं राजपुतहरूलाई पनि गम्भीर रूपमा सोध्नुपर्ने समय आइसकेको छ।
गौरवशाली इतिहासको मात्र सहारा लिएर अब बस्न सकिन्न।
अब संगठित भएर आफ्नो हक, पहिचान र प्रतिनिधित्वका लागि निर्णायक संघर्ष गर्ने बेला हो।

नेपालका सम्पूर्ण राजनीतिक दल र नेताहरूलाई पनि आग्रह छ —
राजपुत समुदायको ऐतिहासिक योगदानलाई सम्मान गर्दै
अब उनीहरूको राजनीतिक प्रतिनिधित्व सुनिश्चित  गरियोस !